.

Zəmanəsini tanıyan şəxs gözlənilməz

hücumlara məruz qalmaz.

Hər işdən qabaq zəmanənin tələblərini dəqiqliklə araş­­dırmalı, sonra isə şəraitə uyğun plan cızmalıyıq. Çün­­ki şə­ra­iti nəzərə almadan hərəkət etsək, bir çox əziy­­yət­lə­ri­miz gözlədiyimiz bəhrəni verməyəcək.

İmam Cəfər Sadiq (ə) bu haqda  buyurur: "Zəmanəsi ilə tanış olan şəxs heç vaxt gözlənilməz hücumlara mə­ruz qalmaz”.

Bu sözün bir dünya dəyəri var. Əgər müsəlmanlar və ya inkişaf etməmiş dövlətlər siyasətlərində bu həyati prin­­­sipə diqqət etsəydilər, heç vaxt başqa millətlərə məğ­­lub olmazdılar. Problemlərin çoxu inkişaf etməmiş zəif döv­lətlərin böyük dövlətlərdə baş verən köklü də­yi­şik­liklərdən xəbərsizliyindən doğur.

İslam mədəniyyəti və müsəlmanların elm, sənaye və hər­­bi sahədəki inkişafı Qərbi Romada heç bir dəyişiklik ya­­ratmadı. Onlar dünyanın dəyişikliyindən o qədər xə­bər­­siz idilər ki, İslam ordusu Konistantinopolu alanda Ro­­ma alimləri qondarma məsələ üzərində mübahisə edir­­­­dilər. Həmin məsələ bu idi ki, görəsən, bir iynənin ucu­na neçə mələk yerləşər?

Tarix təkrarlanır. Həmin tənəzzül müsəlmanlar tə­rəq­qi­nin ən uca qülləsinə çatandan sonra onların başına gəl­di. Şərq ölkələrinin rəhbərləri, xüsusi ilə müsəlman öl­­kələri bütün dünyada baş verən köklü dəyişikliklərdən ta­mamilə xəbərsiz idilər. Onlar artıq Avropa elm və sə­na­yeni zəbt etdikdən sonra ayıldılar.

Osmanlı dövlətinin Avropa millətlərindən aldığı ar­dı­cıl zərbələr bir an da olsun bu dövləti ayıltmadı. Ha­kim­lər qəflətdə idilər. Düşmənin fəzanı yaran təyyarələrini gö­rəndə bir qrup heyrətlə səmaya baxırdı. Onlar gü­man etmirdilər ki, bu bəşər işi ola bilər. Təsəvvür edi­r­di­lər ki, bütün bunlar mələk və pərilərin işidir.

Miladın on doqquzuncu əsri sənaye və inkişaf əsri idi. Am­ma İran dövləti bu vaxt daxili çəkişmələr, qəbilə və xanlıq davasında idi. Hakimlər o qədər dovşan yu­xu­suna get­mişdilər ki, okeanın o tayından tamamilə xə­bər­siz idi­lər. Misal üçün, bu xəbəri eşitməyiniz pis ol­maz­dı:

Fətəli şahın dövründə, Napaleon Hindistanı ələ ke­çir­mək və bu dövləti İngiltərədən almaq istəyir. O, bu məq­sədlə İranın diqqətini cəlb etmək üçün Qacar şaha mək­tub yazır. Şahın sarayında Napaleonun məktubunu tər­cümə etmək üçün bir nəfər tapılmır. Məktubu kon­sul­lu­ğa və yad əllərə verməkdən də bəzi məsləhətlərə görə çə­­kin­irlər. Həmin məktubu İranın Bağdaddakı kon­sul­lu­ğu­­na göndərirlər. Oranın bəzi üzvləri fransız dilini bi­lir­di­lər.

Belə yuxulu millət heç vaxt öz siyasi, iqtisadi və mə­də­ni müstəqilliyini qoruya bilməz. O, həmişə başqa mil­lət­lərə möhtac olmalıdır.

Böyük Papa dövlətinin uzunmüddətli hakimiyyəti, nə­­hayət, sona çatır. Papa dövləti özünün dünyəvi qüd­rə­­tini qorumaq üçün "inkivizisya” təşkilatını yaradır. Am­ma böyük səhvə yol verir. Onlar camaatın arasında pa­paların puç fikirlərini məhv etmək istəyən köklü də­yi­şik­liklərdən xəbərsiz idilər. Təsəvvür edirdilər ki, əziyyət, öl­dürmək və zülm etmək bu selin qarşısını ala bilər. Am­­­ma bu fikir onun zəmanənin dəyişikliyindən xəbərsiz ol­masını göstərirdi. Əgər ömrünün axırlarında yeni plan cız­masaydı və özünü zəmanə ilə uyğunlaşdırmasaydı, ha­­­­zırda məsihi dinindən dünyada əsər - əlamət qal­maz­dı.

O, yuxulu gözlərini ovuşdurub, yolunu dəyişərək or­ta məktəb, institut təsis etməklə, ictimai və elmi xidmət­lə­ri ilə mövqeyini bir daha bərpa edir.

On doqquzuncu əsrdə Əmir Kəbir Avropadakı də­yi­şik­liklərdən xəbərdar olur. Dövrünün şərtlərini anlayır. Dərk edir ki, artıq qılınc, ox və kamanla müharibə döv­rü başa çatıb və sənaye istehsal üslubunu dəyişib.

O, dəqiq araşdırmalar və dünyagörüşü ilə dərk edir ki, geridə qalmış dövlətlərin bədbəxtçilik səbəblərindən bi­­ri onları Avropanın bazarına çevirən Avropa iq­ti­sa­diy­ya­­­tına bağlılıq olmuşdur. Avropa istehsalçı, bunlar isə is­­teh­lakçıdırlar. O, həm də dərk edir ki, bu bağlılıq və ya da­ha gözəl desək, bu biçarəlik İran sənayesinin və po­­ten­sia­lının tamamilə məhvinə səbəb olmuşdur. Ona gö­­rə də 1849-cu ildə "Darülfünun” (Universitet) tik­dir­mə­yə baş­la­yır. 1850-ci il­də onun şərq binasının ti­kin­ti­si­ni başa çat­d­ı­rır.

O, özünün etibarlı adamlarını Vyenə göndərdi ki, bir nə­fər quru qoşunlar müəllimi, bir nəfər topçu, bir hən­də­sə müəllimi, bir mədənşünas, iki mədənçi, bir həkim və cərrah, bir dərman mütəxəssisi illik dörd min tümən əmək­haqqı ilə beş, ya altı il müddətinə işləmək üçün İra­na dəvət etsinlər.

Əmir sənayenin inkişafı məqsədi ilə sərmayəçilərə ki­fa­yət qədər vəsait verir. O, Sari şəhərində şəkər fabriki, Teh­randa toxuculuq və bez istehsalı fabriki, Kaşanda ipək fabriki, İsfahan və Tehranda samavar və fay­ton­dü­zəlt­mə zavodları təsis edir. İsfahan və Kaşan to­xu­cu­la­rı­na çoxlu yardımlar edir. Alimləri müxtəlif sahələrdə ye­ni kəşf­lər və ixtiralar etməyə təşviq edir. İranın milli məh­­­sul­la­rından Tehranın Ərk qəsəbəsində sərgilər təşkil edir.

Təəssüflər olsun ki, millətin bu yanar məşəlini sön­dür­mək üçün xain dəstələr fəaliyyətə başlayırlar. 1851-ci ildə Qacarın cəlladları "Darülfünun”un ilk açılışında Əmir Kəbiri öldürürlər.

İranda şose yolları salınanda at, ulaq və kəcavə öz fəa­liyyətini itirdi. Bu vaxt kəcavə sürənlər nalə edərək, ha­kimiyyətdən istəyirlər ki, maşın sürücülərinə sü­rü­cü­lük icazəsi verməsin. Bu fikirlər dünyadakı də­yi­şik­lik­lər­dən xəbərsizliyin məhsulu idi.

Çox vaxt bizim tacirlərimizin işlərini bugünkü dünya bə­yənmir. Həqiqətdə onlar dəyişiklik və təkamüllə mü­ba­­rizə aparırlar. Nəticədə isə qəti məğlubiyyətlə üz­lə­şir­lər.

Burada biz böyüklərimizin qiymətli sözlərindən birini ba­şa düşürük: "Zəmanə ilə döyüşməyin, yoxsa sizinlə dö­­yüşərlər”.

Müvəffəq insan zamanın nəbzini tutan və düşməni tə­­rəqqi vasitəsi bilən şəxsdir. Alimlər düşməni insanın mü­­vəffəqiyyət vasitəsi bilirlər. Çünki düşmən bizim eyb­lə­rimizi qələm və dillə əks etdirən ən gözəl güzgüdür. Dü­ş­­mən qürurumuzu azaldır. Bəzən də gizli is­te­dad­la­rı­mı­zın üzə çıxmasına kömək edir.

Şərq və qərbin inkişafları rəqabətlərin məhsuludur. Rə­­qabət olmasa, istedadlar çiçəklənməz.

"Necə Uğur Qazanmalı" kitabından

Materialdan istifadə zamanı istinad (www.parlayangunesh.az) zəruridir.