.

Mütəaliyə fəlsəfəsi, ilk növbədə əqli dəlil, isbat və istidlallara istinad edir. Molla Sədra irfan və sufiliyin əqli dəlil və isbatlara əsaslanmayan tə’limlərini rədd edərək yazır:
«Sufilərin adəti yalnız irfani zövqə arxalanmaqdır. Biz isə, əqli dəlil və isbatı olmayan şeylərə e’timad etmir və kitablarımızda yazmırıq» 2.
Habelə, yalnız əqli qüvvəyə e’timad edilməsi, ruhi paklığın və ilahi ilhamların qəbul olunmaması da Molla Sədra tərəfindən rədd olunur: «Elmlə məşğul olanların çoxları ariflərin e’timad etdikləri qeyb elmlərini və İlahi ilhamları inkar edirdilər. Halbuki, bu elmlər başqalarından daha güclüdür» 3.
Mütəaliyə fəlsəfəsinin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də fəlsəfi fikirlərlə Qur’an və sünnə arasında vəhdət yaratmasıdır. Molla Sədraya görə İslam fəlsəfəsi Qur’an və sünnə ilə sırf əlaqəli olmalıdır. O, ilk şəxs olaraq isbat etdi ki, əqli nəticələrlə şəriət (Qur’an və sünnə) bir-biri ilə ziddiyyətdə ola bilməz. Filosof bu barədə yazırdı (ixtisarla):
«Heyhat, heyhat! Ağıl və şəriəti birləşdirməyi bacarmayan kəs ziyana uğrayar. Ağlın misalı sağlam bir göz, şəriət isə onun görməsi üçün nur saçan bir günəş kimidir» 4.
İrfan alimlərinin lazım bildikləri vüsala, yə’ni həqiqəti kəşf etməklə yanaşı ona qovuşmağa gəldikdə isə, bu, Mütəaliyə fəlsəfəsində özünəməxsus şəkildə əks olunmuşdur. Molla Sədra vüsalı vacib bilir, amma həqiqətə qovuşmaq orada «yox» olub məxluqatın müqəddəratını unutmaq demək deyildir. İnsan həqiqətə qovuşduqdan sonra məxluqatın hidayəti üçün «geri dönməlidir», lakin bu «dönüş» vüsaldan sonrakı «hicran», yə’ni həqiqəti tapdıqdan sonra ondan ayrılmaq deyildir. Məxluqatın hidayəti üçün geri dönmüş insan cəmiyyət daxilində hər şeydən həqiqətə yol tapır, onu hər an duyur. Bütün bunlar filosofun əsas fəlsəfi fikirlərini əhatə edən məşhur «Dörd səfər» kitabında şərh olunmuşdur. Adından göründüyü kimi, kitab dörd səfər və mərhələdən bəhs edir. Bu dörd səfər Molla Sədranın Mütəaliyə fəlsəfəsinin qayəsini təşkil edir. Burada müəllif həqiqət yolçusunun seyr edəcəyi və eləcə də əqli dəlillərə, Qur’an və sünnəyə müvafiq irfani mərhələlərdən söhbət açır:
«Seyr minəl-xəlq iləl-həqq –Məxluqatdan haqqa doğru səfər (yürüş)». Bu mərhələdə insan maddi sərhədləri aşır, həqiqəti kəşf edərək ona qovuşur.
«Seyr bil-həqqi fil-həqq –Həqiqətin köməyi ilə həqiqətin özündə səfər (seyr)». İkinci mərhələdə insan qovuşduğu həqiqətin öz köməyi ilə həqiqətlə daha yaxından tanış olur, onun sifət və kamilliyini müşahidə edir.
«Seyr minəl-həqqi iləl-xəlq bil-həqq –Həqiqətin öz köməyi ilə həqiqətdən məxluqata dönmək». Üçüncü mərhələdə insan həqiqətdən məxluqata, insanların arasına qayıdır. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bu qayıdış, əsla, həqiqətdən ayrılmaq demək deyil.
«Seyr fil-xəlqi bil-həqq –Həqiqətin köməyi ilə məxluqatın içərisində səfər (seyr)». Sonuncu mərhələdə insan, həqiqətdən kəsb etdiyi nurun vasitəsilə insanları hidayət edir, onları həqiqətə yönəldir.
Belə bir ehtimal irəli sürə bilərik ki, Molla Sədra bu İlahi səfərləri İslam peyğəmbəri Həzrəti Məhəmmədin (s) me’racından götürmüşdür. Biz insanların me’racı isə namazdır. Namaz hər bir insanın həyatı boyu keçirdiyi təkamül prosesinin yığcam formasıdır.
Bütün bu qeyd etdiklərimiz «Mütəaliyə fəlsəfəsi» dəryasından, yalnız kiçicik damlalalar idi. Molla Sədra yaratdığı bu İlahi fəlsəfəni kimsənin nail ola bilmədiyi fövqəl’adə yeniliklərlə daha da zənginləşdirdi. Cəmi iki yüz məsələdən ibarət dar çərçivədən kənara çıxmayan fəlsəfə Molla Sədra tərəfindən genişləndirilərək məsələlərinin sayı yeddi yüzədək artırıldı. Molla Sədranın nəzəriyyələrində çatışmazlıqların ola biləcəyini istisna etmirik. Lakin qətiyyət və iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, «Mütəaliyə fəlsəfəsi» bizim ən kamil təfəkkür məktəbimizdir.



1 Sәdrәddin Mәhәmmәd ibn İbrahim Şirazi – 1569-1640-cı illәrdә yaşamış dahi İslam filosofu, «Mütәaliyә fәlsәfә»sinin banisidir. Əvvәllәr işraqilәrin nümayәndәsi olmuşdur. 40-dәk qiymәtli әsәri qalmışdır.
2 Sәdrәddin Şirazi «Dörd sәfәr», c.1, sәh.11.
3 Sәdrәddin Şirazi «Dörd sәfәr», c.1, sәh.9.
4 Sәdrәddin Şirazi «Üsuli-Kafinin şәrhi», sәh.438.