.

2. Bu hədis həm də vacib və imkan bürhanına işarədir. Əgər insan öz varlığına bir diqqət etsə, görər ki, asılı və məhdud bir varlıqdır. Elmi, qüdrəti, gücü, qabiliyyətləri müstəqil deyildir, asılıdır. Ehtiyacı olmayan bir Varlıqdan asılıdır. Bir anı belə Xaliqdən qafil deyildir. Hər kim özünün bu xüsusiyyətini tanısa, Allahı da tanıyar. Belə ki, asılı olan bir varlıq müstəqil varlıq olmadan yaşaya bilməz.

3. Bu hədis illət və məlul (səbəb və nəticə) bürhanına işarədir. İnsan əgər özünə bir diqqət etsə, görər ki, ruhu və cismi başqa bir illətin məluludur. Onu xüsusi zaman və məkanda dünyaya gətirmişdir. Əgər varlığımızın səbəbinə tərəf getsək, onların məlul olduğunu görərik. Nəhayət ağıl hökm edər ki, bütün bu nəticələr elə bir Səbəb vasitəsilə xəlq edilməlidir ki, başqa bir səbəbə ehtiyacı olmasın. Bu da Sübhan Allahdır.

4. Bu hədis fitrət bürhanına işarədir. İnsan nə zaman qəlbinin dərinliyinə və ruhuna nüfuz edər, fitrətində olan İlahi və tövhid nurunu görər. Mərifətulnəfsdən mərufətullaha çatar.

5. İnsan özündə olan sifətlərlə Allahın sifətlərini dərk edər. Hər kim özünü məxluqat və mümkünat sifətləri ilə tanıyarsa, Allahın sifətlərini dərk edər. Özünün məhdud olduğunu və Allahın sonsuz qüdrət sahibi olduğunu hiss edər. Çünki əgər Allah da məhdud olsaydı, o, da məxluq olardı. Özünün fəna olmasından Allahın bəqalıq sifətinə çatar. Öz ehtiyaclı olmağını dərk edərək, Allahın ehtiyacsızlığına çatar. Öz zəifliyini dərk edərək Allahın qüdrət sahibi olmasına çatar.

Nəticədə demək olar ki, özünü tanımaq yolları bundan ibarətdir: xilqət, sifət, ruh, can, psixologiya haqqında təfəkkür və mütaliə etmək, özünün ehtiyaclı biri olduğunu dərk etmək, məxluq və məlul olduğunu qəbul etmək, kamal istəyində olmaq bizə özümüzü tanımağa yardım edər. İnsan təfəkkür edərək, səadət və bədbəxtliyin nə olduğunu dərk edər, səadət yolunu seçərək, xoşbəxtliyini təmin edər.

(Erfan/ Deyerler.org)