 Bu gün Qubadlının işğalından 19 il ötür!
Qısa arayış:
Qubadlı — Azərbaycan Respublikasında 14 mart 1933-cü ildə yaradılmış rayon. İnzibati mərkəzi Qubadlı şəhəridir.
İnzibati
bölgüsünə 1 şəhər, 93 kənd, 31 inzibati-ərazi dairəsi aiddir.
Ərazisində 115 iri və orta müəssisə , 11 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi,
56 ümumtəhsil məktəbi, 1 texniki peşə məktəbi, 4 xəstəxana və tibb
müəssisəsi, 111 mədəniyyət ocağı vardır. Qubadlı rayonu ilə Bakı
arasında olan məsafə 403 kilometrdir. Rayon ərazisi 31 avqust 1993-cü
ildə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir.
Tarixi:
Qubadlı toponimi qubadlı tirəsinin adı ilə bağlıdır. 1823-cü ilə aid
mənbəyə görə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan kəndə məxsus torpaq sahəsini
pulla satın almış və qardaşı Mehdiqulu xana bağışlamışdı. Azərbaycanın
şimalının Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra viranə qalmış kəndi rus
generalı P.S.Kotlyarevski göstərdiyi xidmətin müqabilində Hacı Ağalar
bəy adlı birisinə vermişdir.Versiyalardan birinə görə, Qubadlı toponimi
V-VI əsrlərdə yaşamış Sasani hökmdarı I Qubadın adı ilə bağlıdır.
Tarixdə Bərgüşad mahalı kimi tanınan hazırkı Qubadlı rayonu XVIII əsrin
ortalarına qədər Zəngəzur mahalının tərkibində Cənubi Azərbaycan
dövlətinin Qaradağ xanlığına inzibati ərazi vahidi kimi tabe olmuşdur.
Lakin sonradan zəmanəsinin görkəmli şəxsiyyəti olan Qarabağ xanı
Pənahəli xanın uzaqgörən siyasəti və əzmkarlığı sayəsində Zəngəzurun
ayrılmaz qismi kimi Qarabağ xanlığının idarəçiliyinə verilmişdir.Hələ
indiyə qədər Bərgüşad toponimi tamamilə dəqiq izah olunmayıb. XIX əsrin
50-ci illərinə aid ədəbiyyatda Naxçıvanda bərgüşad adlı türkdilli
tayfanın adı çəkilir. Bu tayfa adını Bərgüşad zonasından alıb. Səfəvi
dövründə bərgüşad qızılbaş tayfalarının tərkibinə daxil idi. Orta
əsrlərdə Bərgüşad mahalı Araza tökülən Həkəri çayı ilə Bərgüşadçay
arasındakı ərazini əhatə etmişdir.
Bir
çox tədqiqatçılara görə, birinci komponenti təşkil edən bərgü sözü
qədim türk mənşəli barq tayfasının adındandır. Çingiz xanın oğlu Çuçinin
1207-ci ildə qərbə doğru yürüşü zamanı başqa tayfalarla yanaşı bərgü
tayfasının torpaqlarını tutması faktı tarixdən məlumdur. İran tarixçisi
Fəxrəddin Mübarəkşah (XII) 58 türk tayfası arasında bərgü tayfasının da
adını çəkib. Fəzlullah Rəşidəddin (XIII əsr) bu etnonimi bərküt
(bərgülər) kimi qeydə almışdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bərgülər
monqol işğalından xeyli əvvəl Azərbaycanda məskunlaşmışlar. Toponimin
tərkibindəki şad/şat sözü isə bir növ cəmlik bildirir. Bərgüşad dağları,
Bərgüşad çayı, Bərgüşad çökəyi toponimləri "bərgülərin dağı",
"bərgülərin çayı", "bərgülərin çökəyi" mənasındadır. XV əsr Azərbaycan
şairi Bədr Şirvaninin əsərlərində də Bərgüşad coğrafi adı çəkilir.
Bərgüşad toponimi çox geniş coğrafi areala sahibdir. Ucar rayonunda
Bərgüşad adlı kənd var.
Azərbaycan xalqının tarixi tarixi faciəsi
kimi yaşanan 1921-ci ildə rus-erməni, eləcə də daşnak-bolşevik
ittifaqının məntiqi nəticəsi olaraq, imperiya mahalı iki yerə bölmüşdür.
Qubadlı, Laçın və Zəngilan rayonları çətinliklə də olsa, Azərbaycan
Respublikasının inzibati ərazisində qalmışdır. Çox keçmədən bu cür bölgü
erməni-rus cütlüyünü tam təmin etmədiyindən gələcəkdə həmin rayonları
da Ermənistan ərazilərinə qatmaq məqsədilə Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər
rayonlarında Azərbaycan Respublikasının tərkibində "Qırmızı Kürdüstan"
adında muxtariyyət təşkil olunmuşdur. Bununla yanaşı, hər üç rayon ərazi
vahidi kimi öz statuslarını saxlamışdır. Bu muxtariyyətə qarşı
qubadlılar sözün həqiqi mənasında əsl mübarizə aparmışlar. Xüsusilə
Əlyanlı kəndinin sakinlərinin bu qərara qarşı fədakar mübarizəsi çox
böyük hörmətə layiqdir. Bir neçə ildən sonra Qarabağın Ermənistana
verilməməsi, Azərbaycan Respublikasının tərkibində və tabeçiliyində
saxlanılması məsələsi həll olunandan sonra "Qırmızı Kürdüstan"
muxtariyyəti öz əhəmiyyətini itirdi. Qubadlı rayonu 1933-cü ildə Qubadlı
kəndinin əsasında təşkil olunub. 1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi
Zəngilan rayonu ilə birləşdirilib. 1964-cü ildə yenidən müstəqil rayon
olub.
Coğrafi mövqeyi: Qubadlı
rayonu şimaldan Laçın, cənubdan Zəngilan, şərqdən Xocavənd və Cəbrayıl
rayonları, qərbdən Ermənistanla həmsərhəddir. Bazarçay (Bərgüşad),
Həkəri, Kiçik Həkəri, Meydan dərəsi çayları və çoxlu bulaqlar rayonun
əsas su mənbəyidir.
Relyefi: Qubadlı
rayonunun səthi, əsasən, dağlıqdır. Ərazisi Qarabağ silsiləsinin
cənub-qərb (Topağac dağı - 2010 m, Pirdağ-1316 m), Bərgüşad silsiləsinin
şərq (Qartız dağı - 1277 m) və Qarabağ yaylasının cənub-şərq
(Qurbantəpə dağı - 1075 m) hissəsinə daxildir. Qarabağ yaylasının
cənub-şərq qurtaracağı olan Yazı düzü (Bazarçay və Həkəri çayı arasında)
ərazidə 450 m-dək alçalır. Ərazidə Qarabağ silsiləsi maili və dalğalı
İncə düzünə keçir. Yura-Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Əqiq yatağı
var. Çayları Bazarçay, Həkəri və onların qollarıdır (Kiçik Həkəri,
Meydandərəsi və s); bunlardan suvarmada istifadə edilir.
Təbiəti:
Rayonda əsasən, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Əsas bitki
örtüyü kollu və seyrək meşəli çəmənlərdir. Dağ meşələri (fıstıq, palıd,
vələs və s.) var. Meşələrin sahəsi 13,2 min hektardır. Heyvanları ayı,
canavar, vaşaq, tülkü, boz dovşan, süleysin, oxlu kirpi və s-dir.
Quşlardan boz kəklik, turac, qırqovul, göyərçin və s. var. Rayonda
Qubadlı yasaqlığı təşkil edilib.
İqlimi: İqlimi
əsasən mülayim isti və quru subtropikdir. Orta tempratur yanvarda düzən
yerlərdə 1 dərəcədən dağlıq yerlərdə - 4 dərəcəyə qədər, iyulda müvafiq
olaraq 26 və 14 dərəcədir. İllik yağıntı 400-600 mm-dir.
İqtisadi xarakteristikası:
Qubadlının iqtisadiyyatının əsasını taxılçılıq, heyvandarlıq,
tütünçülük, baramaçılıq və üzümçülük təşkil edir. Rayonda 27-si
mexanikiləşdirilmiş olan 31 süd-əmtəə ferması mövcud olmuşdur. Rayonda 2
üzümün ilkin emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Süd-əmtəə fermalarının
məhsulları yağ-pendir zavodunda emal olunurdu.Tam gücü ilə işləyən
asfalt zavodu təkcə Qubadlıya deyil, eyni zamanda qonşu rayonlara da
xidmət edirdi. İnkubator-quşçuluq fabriki və balıqyetişdirmə vətəgəsi
rayon əhalisini ət və balıq məhsullarıyla təmin edirdi. Daş karxanası və
mərmər sexi əhalinin tələbatını əsaslı şəkildə ödəyirdi. Azərbaycan
"Neftqazavtomat" təcrübə zavodunun rayonda yaradılmış filialında son
tamamlama işləri gedirdi. Ümumiyyətlə, Qubadlı rayonunda 62 idarə və
müəssisə fəaliyyət göstərirdi.
Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri: İşğala
qədər Qubadlı rayonunda 21 orta, 15 səkkizillik, 15 ibtidai məktəb
fəaliyyət göstərirdi. Bundan əlavə bir əyani-qiyabi, bir orta texniki
peşə və iki musiqi məktəbi də gənc nəslin təlim-tərbiyəsində xüsusi rol
oynayırdı. Məktəbəqədər müəssisələrin sayı 7 idi. Bu təlim-tərbiyə və
təhsil müəssisələrində 1280 nəfər müəllim çalışırdı. Onlardan 925 nəfəri
ali təhsilli idi. 43 nəfər məktəbəqədər müəssisələrdə çalışırdı. 5852
nəfər şagird ümumtəhsil məktəblərində təhsil alırdı. Məktəbəqədər
müəssisələrdə 272 azyaşlı tərbiyə olunurdu.
Qubadlıda 111
mədəni-maarif müəssisəsi, o cümlədən 60 kitabxana, 10 mədəniyyət evi və
28 klab xalqa xidmət edirdi. 6 avtoklub fəaliyyət göstərirdi. 23 kino
qurğusundan istifadə olunurdu. 125 ticarət, 96 iaşə obyekti qubadlılara
mədəni xidmət göstərirdi. 25 məişət xidməti müəssisəsi tam gücüylə
işləyirdi.Qubadlı rayonunda 21 rabitə müəssisəsi var idi. 8 avtomat
stansiyası quraşdırılmışdı. 1950 nömrəlik həmin stansiyalar gecə-gündüz
xalqın xidmətində idi.
Rayonun 33 səhiyyə müəssisəsində 56 həkim və
511 orta tibb işçisi fəaliyyət göstərirdi. 4 xəstəxana, 5 həkim
ambulatoriyası, 54 feldşer-mama məntəqəsi, 4 aptek əhalinin sağlamlığı
keşiyində dururdu. Rayon gigiyena-epidemologiya mərkəzi və profilaktik
dezinfeksiya şöbəsi yüksək səviyyədə iş aparırdı.
Qubadlı rayon
Tarix-diyarşünaslıq muzeyində 5 mindən çox nadir eksponat toplanmışdı.
Qubadlının işğalı zamanı ermənilər 5 mindən çox nadir eksponat
saxlanılan Qubadlı tarix-diyarşünaslıq muzeyini də talan ediblər. 4-cü
əsrə aid "Gavur dərəsi"ndəki ibadətgah, 5-ci əsrə aid "Qalalı" və
"Göyqala" abidələri, 14-cü əsrdə tikilmiş "Dəmirçilər" türbəsi, Hacı
Bədəl körpüsü, Laləzar körpüsü, eləcə də Əyin, Yusifbəyli, Seytas,
Qarağaclı, Xocamsaxlı kəndlərindəki digər tarixi abidələr hazırda işğal
altındadır.
Maddi-mədəni irsi: Qubadlının
Muradxanlı kəndindəki V əsrə aid Qalalı, Əliquluuşağı kəndindəki Göy
Qala abidələri, XIV əsrə aid Yazı Düzündəki Cavanşir türbəsi, Dəmirçilər
kəndindəki iki türbə, XVII əsrə aid Gürcülü kəndində olan türbə, XVIII
əsrə aid Xocamsaxlı kəndində olan türbə ondan xəbər verir ki, Qubadlıda
qədim dövrlərdən elm mədəniyyət mərkəzləri və ibadət edənlər olub.
islamazeri.az
|
